Tam, gdzie się pali książki, pali się też w końcu ludzi.
Heinrich Heine
Czas pogardy
Rok 1933 i dojście nazistów do władzy w Niemczech to początek najtrudniejszego okresu w dziejach Żydów, czas terroru i nasilających się represji. Nie ominęły one także wrocławskiego Żydowskiego Seminarium Teologicznego. Zmniejszono liczbę studentów, wielu wykładowców w obawie przed szykanami wyjechało z kraju. Podczas Nocy Kryształowej w 1938 roku budynek seminarium oraz jego księgozbiór zostały częściowo zniszczone. Zabroniono kontynuowania kursów, wielu studentów zostało osadzonych w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Pozostali na wolności seminarzyści ukończyli kształcenie dzięki przeprowadzanym w domach nauczycieli konspiracyjnym egzaminom. W ostatnim protokole z 21 lutego 1939 roku dr Albert Lewkowitz informuje o pozytywnie zdanym przez studentów Hocha i Hochmanna egzaminie z prawa halachicznego. Tego dnia seminarium przestało istnieć.
Konfiskata zbiorów
Kuratorium Rady Handlowej Fundacji Fränckla usiłowało uratować uczelnię i bibliotekę od całkowitego unicestwienia. Próbowano nawet pertraktacji z hitlerowskimi urzędnikami. Aby uniknąć konfiskaty zbiorów i pomieszczeń, członkowie kuratorium zaproponowali utworzenie muzeum i archiwum żydowskiego oddanych do dyspozycji władz. Inicjatywa nie uzyskała jednak aprobaty ze strony urzędników. W marcu 1939 roku, zgodnie z zarządzeniem Reichsführera SS Heinricha Himmlera, przejęto wykazy książek, kilka miesięcy później cały księgozbiór biblioteki Żydowskiego Seminarium Teologicznego został zarekwirowany.
Rozproszenie kolekcji
Księgozbiór seminarium razem z około 46 tysiącami innych żydowskich książek z Wrocławia wywieziono do Berlina. Zagrabione judaika wcielono do Biblioteki Centralnej Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy jako część „biblioteki wroga”. Pozostawały tam do 1943 roku, gdy alianckie naloty zmusiły nazistów do ewakuacji zbiorów na teren Dolnego Śląska, południowych Niemiec i Czech. W wojennej zawierusze zbiory biblioteki Żydowskiego Seminarium Teologicznego uległy rozproszeniu. Jeden z transportów trafił do Pragi, gdzie planowano utworzenie muzeum „zaginionej rasy”.
Powrót kolekcji do Wrocławia
W latach osiemdziesiątych XX wieku książki przechowywane w skarbcu Biblioteki Narodowej Czech rozpoznane zostały jako część dawnej kolekcji Saravala. Dopiero jednak w 2001 roku Ronald S. Lauder, kierujący Komisją do spraw Zwrotu Dzieł Sztuki, poinformował o praskim odkryciu przewodniczącego wrocławskiej Gminy Wyznaniowej, Jerzego Kichlera. Pertraktacje między rządami Polski i Czech o przekazaniu zbioru spadkobiercom Żydowskiego Seminarium Teologicznego – wrocławskiej Gminie Żydowskiej – rozpoczęły się już rok później. Przed powrotem zbioru do Polski czeska Biblioteka Narodowa zorganizowała poświęconą mu wystawę, a kolekcja została zdigitalizowana. W grudniu 2004 roku na mocy porozumień międzynarodowych, w obecności prezydentów obu państw, 34 rękopisy i 6 inkunabułów zostało przekazanych stronie polskiej. Powrót do Wrocławia rozpoczął nowy etap w historii kolekcji Saravala.
Katedra Judaistyki
Zacharias Frankel, pisząc o zbiorze Saravala w jednym ze swoich listów, nazwał Żydowskie Seminarium Teologiczne „strażnikiem dzieł naukowych”. Pomimo likwidacji tej instytucji misja intelektualnej straży nad cennymi księgami jest kontynuowana przez nowe pokolenie wrocławskich judaistów. Początki powojennych studiów żydowskich na Uniwersytecie Wrocławskim związane są z osobą prof. Jerzego Woronczaka (1923–2003). Jego staraniem w 1993 roku przy Instytucie Filologii Polskiej powstała Pracownia Kultury i Języków Żydowskich, przeobrażona w 2005 roku w Zakład Studiów Żydowskich, a w 2016 w Katedrę Judaistyki kierowaną przez prof. Marcina Wodzińskiego.
Ofiarność darczyńców
Kolekcja Saravala jest najcenniejszym, lecz nie jedynym, zbiorem wrocławskich judaików. Chlubne tradycje kontynuuje biblioteka Zakładu Studiów Żydowskich. Pieczę nad księgozbiorem, który liczy obecnie około 10 tysięcy woluminów, sprawował początkowo dr Jan Paweł Woronczak, a obecnie Monika Jaremków. Profil zbiorów obejmuje publikacje na temat żydowskiej historii, kultury, religii, sztuki i historii literatury, a także beletrystykę. Połowę wszystkich woluminów stanowią książki pisane alfabetem hebrajskim, w większości w języku jidysz. Dzięki ofiarności darczyńców z Polski i zagranicy księgozbiór systematycznie się powiększa.
Ochrona dziedzictwa
Kolekcja Saravala jest ważnym świadkiem żydowskich dziejów. Dzięki niej można odbyć podróż w przeszłość, poznać niewielki wycinek hebrajskiej literatury, życie religijne i intelektualne wspólnoty, a historia samego zbioru opowiada dzieje jednej z najważniejszych uczelni rabinicznych. Pamięć o tym księgozbiorze nie może jednak ograniczać się tylko do perspektywy historycznej. Restytucja rękopisów i inkunabułów z kolekcji Saravala jest tylko pierwszym krokiem ku lepszemu ich naukowemu wykorzystaniu. Aby móc je należycie badać, należy uchronić wiekowe księgi przed różnymi czynnikami, które mogą zagrozić ich dalszemu istnieniu. Wiele egzemplarzy wymaga bowiem wykonania zabiegów konserwacyjnych, umożliwiających zachowanie tego cennego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń.
Ciągłość badań
Kolekcja Saravala jest ważnym świadkiem żydowskich dziejów. Dzięki niej można odbyć podróż w przeszłość, poznać niewielki wycinek hebrajskiej literatury, życie religijne i intelektualne wspólnoty, a historia samego zbioru opowiada dzieje jednej z najważniejszych uczelni rabinicznych. Pamięć o tym księgozbiorze nie może jednak ograniczać się tylko do perspektywy historycznej. Restytucja rękopisów i inkunabułów z kolekcji Saravala jest tylko pierwszym krokiem ku lepszemu ich naukowemu wykorzystaniu. Aby móc je należycie badać, należy uchronić wiekowe księgi przed różnymi czynnikami, które mogą zagrozić ich dalszemu istnieniu. Wiele egzemplarzy wymaga bowiem wykonania zabiegów konserwacyjnych, umożliwiających zachowanie tego cennego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń.
Projekt digitalizacji
Powrót zbioru Saravala do Wrocławia to spektakularny sukces powojennej restytucji dóbr kultury. Mimo to, ogromna większość książek z biblioteki Żydowskiego Seminarium Teologicznego wciąż rozproszona jest po całym świecie, znajduje się w rękach prywatnych i bibliotekach Warszawy, Jerozolimy, Moskwy, Nowego Jorku, Genewy i Zurychu. Kolekcja Saravala to jedyna zdigitalizowana część tego zbioru, pozostałe egzemplarze pozostają w dużej części niedostępne. Projekt odtworzenia w wirtualnej rzeczywistości nieistniejącej już biblioteki może przywrócić do życia to wybitne dzieło podjęte niegdyś przez znakomitych wrocławskich uczonych.
czytaj dalej
Żydowskie księgi